CitizenVictor: Οκτωβρίου 2015

Παρασκευή 30 Οκτωβρίου 2015

Κωνσταντίνος Καβάφης – Philip Ramp – Δημήτρης Βίκτωρ

Το 1995 έγραψα ένα βιβλίο.

Γράφτηκε μέσα σε έντεκα μόλις μέρες. Έξι ώρες την ημέρα, δηλαδή σύνολο εξήντα έξι ώρες πάνω-κάτω. Η συγγραφή του ήταν αποτέλεσμα πυρακτωμένης έμπνευσης. Σκεφτόμουν ακραία, έντονα και συγχρόνως έγραφα με δύναμη χωρίς σταματημό. Ήταν χειρόγραφο και η κάθε σελίδα του τετραδίου, από την πίεση του στυλό, λύγιζε στην δεξιά άκρη σε καμπύλη. Ότι γράφτηκε δεν διορθώθηκε στη συνέχεια. Γράφτηκε σαν τελειωμένο! Ακόμα και όπου υπήρξε κάποια αμφιβολία δεν αλλάχτηκε κάτι εκ των υστέρων.

Κατά την διάρκεια της όλης συγγραφής πονούσαν οι κλειδώσεις των ώμων μου και στέγνωναν τα χείλη μου. Επίσης είχα έντονη και βασανιστική επιθυμία συνεχώς για κάτι γλυκό. Συγχρόνως όμως, ένοιωθα απαλλαγμένος από τα όριά μου και από τις ανθρώπινες ατέλειες. Τώρα γνωρίζω ότι, όταν συμβαίνει αυτό, στον οποιονδήποτε και για οποιονδήποτε λόγο, όλα συγχωνεύονται, ζωή, προορισμός, θάνατος και δεν υπάρχει τίποτε παρά μόνον το "Είναι".

Σκεφτόμουν ότι αυτό το σπουδαίο δεν συνέβη μόνον σε μένα. Τι να συνέβαινε άραγε με τους μεγάλους δημιουργούς στις κορυφαίες τους στιγμές; Κάτι παρόμοιο, ίσως; Τι να συνέβαινε την στιγμή που ο ζωγράφος έβαζε για παράδειγμα την τελευταία του πινελιά, ο συνθέτης την τελευταία του νότα και ο ποιητής την μικρή λέξη που σφράγιζε το ποίημα; Είπα ποίημα! Ο Καβάφης! Πως να αισθάνονταν αλήθεια ο Κωνσταντίνος Καβάφης;

Και πότε αποφάσιζε να κάνει το ποίημα φανερό; Πότε έπαιρναν τέλος τα διλήματα του;

Το βιβλίο απέκτησε τον τίτλο: "Η όπερα των Φαντασμάτων" και δεν εκδόθηκε μέχρι τώρα. Υπεύθυνος γι' αυτό είμαι βέβαια εγώ. Όλα αυτά τα χρόνια προσπαθώ να εξηγήσω τον λόγο, αλλά μάταια. Αισθάνομαι ότι έχω τον απόλυτο θησαυρό κρυμμένο μόνο για μένα. Δεν θέλω να το μοιραστώ με κάποιον άλλον για να μην χάσει την γοητεία του; Νοιώθω σαν τον Σαμψών που θα του κόψουν τα μαλλιά και θα χάσει την δύναμή του; Δεν θεωρώ κανέναν άξιο να το διαβάσει;
Τι εγωισμός!

Περνούσαν τα χρόνια και κάθε φορά που αποφάσιζα ότι επιτέλους θα έπρεπε να εκδοθεί μετάνιωνα την τελευταία στιγμή. Στο μεταξύ έχασα από θανατικά και αρκετούς φίλους και συμμαθητές.
Ήταν και αυτός ένας λόγος να μην παραμένει πλέον κρυμμένο σε κάποιο σκοτεινό συρτάρι...
Γιατί ως πότε; Πεθαίνουμε όλοι μας...

Τίποτε όμως δεν με έκανε να αλλάξω γνώμη μέχρι τώρα. Ότι άλλο θα γραφτεί από εμένα θα εκδοθεί, αλλά αυτό, μάλλον όχι!

Όταν τέλειωσα την συγγραφή του, μου μπήκε η ιδέα να μεταφραστεί. Διδασκόμουν αγγλικά τότε και η δασκάλα μου, ενθουσιασμένη που ο μαθητής της συνέγραψε βιβλίο, επέμεινε να το μεταφράσει η ίδια, κάτι που δέχτηκα με χαρά.

Όμως ύστερα από την μετάφραση της πρώτης σελίδας, η δασκάλα φοβισμένη αρνήθηκε να το συνεχίσει. Στη θέση της θα μου σύστηνε κάποια άλλη δασκάλα, που θεωρούσε ότι ήταν πλέον ικανή για το εγχείρημα.

Έτσι και έγινε. Η νέα όμως προσπάθεια είχε το ίδιο αποτέλεσμα. Οι δύο δασκάλες μου εξήγησαν, ότι αυτό είναι κάτι το ιδιαίτερο και ως τέτοιο θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί. Με βοήθησαν όμως και μου βρήκαν ύστερα από ψάξιμο κάποιον που είχε εμπειρία από μεταφράσεις σε ιδιαίτερα ή δύσκολα κείμενα. Εκείνος δέχτηκε με αυτοπεποίθηση και όλα άρχισαν πολύ καλά, αλλά στην όγδοη σελίδα αρνήθηκε και εκείνος να συνεχίσει. Στη συνέχεια με έφεραν σε επαφή με τον μεγάλο τους δάσκαλο που έκανε επιλεκτικές μεταφράσεις, πολύ επιτυχημένες στο παρελθόν και που ίσως να δεχόταν. Πράγματι εκείνος αφού άκουσε για τις προηγούμενες προσπάθειες, δέχτηκε. Όλα πήγαιναν καλά μέχρι την εικοστή πρώτη σελίδα, όπου απογοητευμένος τηλεφώνησε ότι μέχρις εδώ ήταν!

Ύστερα από όλες αυτές τις προσπάθειες, η απογοήτευσή μου ήταν μεγάλη και σκεφτόμουν να εγκαταλείψω κάθε περαιτέρω προσπάθεια. Συγχρόνως όμως σκεφτόμουν το πόσο σπουδαία και σοβαρή υπόθεση είναι η μετάφραση ενός κειμένου! Ήταν μία νέα εμπειρία αυτή για μένα. Μιλάμε για μετάφραση επιπέδου καλλιτέχνη βέβαια και όχι για κάτι που απλώς θα είναι μια μετάφραση.

Και τότε συνέβη το εξής: Η δεύτερη δασκάλα, μου ανέφερε για κάποιον αμερικάνο που ζει είκοσι και πλέον χρόνια στην Ελλάδα, που είναι παντρεμένος με ελληνίδα και που οι δύο τους έχουν κάνει ένα ελληνοαγγλικό λεξικό και ένα αγγλοελληνικό λεξικό. Ο ίδιος έχει κάνει σπουδαίες μεταφράσεις κειμένων και ποίησης, πάντα επιλεκτικές, στο παρελθόν και ότι είναι πιθανόν να δεχθεί γιατί αυτή την περίοδο έχει ανάγκη. Η γυναίκα του έχει καρκίνο. Του τηλεφώνησα, στην Αίγινα όπου έμενε, και του εξήγησα το θέμα. Το επόμενο πρωί ήρθε στο γραφείο μου.

Ο Philip Ramp μπήκε μέσα φορώντας τραγιάσκα και είχε μουστάκι σηκωμένο σαν του Σαλβατόρ Νταλί. Μόλις τον αντίκρισα, ένιωσα με σιγουριά, ό,τι αυτός είναι ο κατάλληλος για την μετάφραση του βιβλίου. Τον έβαλα μέσα στο σκοτεινό μου γραφείο και για τέσσερις ώρες του εξηγούσα. Εκείνος, προσεκτικός, σιωπηλός, άκουγε. Του έδειξα τις μέχρι τώρα λίγες σελίδες που είχαν μεταφραστεί από τους άλλους. Μου εξήγησε ότι παρ' όλο που έχει ανάγκη τα χρήματα θα πρέπει να το σκεφτεί και να δοκιμάσει με τρεις τυχαίες σελίδες. Μόνον όταν θα κρίνει ότι του "βγαίνει", τότε και θα δέχονταν να το κάνει όλο. Ύστερα από τέσσερις ημέρες μου απάντησε ότι, "θεωρεί τον εαυτό του ικανό να το κάνει". Μου είπε επίσης πως θα χρειάζονταν έξι μήνες.

Ο Philip άρχισε με βοηθό την άρρωστη σύζυγό του την μετάφραση. Ξυπνούσαν πολύ πρωί και εργάζονταν για πέντε ώρες περίπου. Πήγαιναν όλα πολύ καλά, και το θαυμάσιο ήταν, ότι αυτό ήταν πολύ καλό και για την ασθένεια της συζύγου γιατί τους ενθουσίασε η υπόθεση και το ζούσαν.
Το αποτέλεσμα ήταν το βιβλίο να μου παραδοθεί μεταφρασμένο στον μισό χρόνο. Δηλαδή μέσα σε τρεις μήνες!. Έγινε μια καταπληκτική μετάφραση!

Με τον Philip χαιρετηθήκαμε μέσα σε συγκίνηση και ευχηθήκαμε μεταξύ μας τα καλύτερα.

Ύστερα από ένα χρόνο έλαβα μία πρόσκληση που έγραφε ότι ο ποιητής Philip Ramp θα παρουσίαζε τα νέα του ποιήματα. Ποιητής ο Philip; Πως και δεν μου το είπε; Σκέφτηκα. Και συγχρόνως καμάρωσα που ένας ποιητής μου μετέφρασε το βιβλίο!

Φυσικά και πήγα. Η αίθουσα ήταν κατάμεστη. Ανέβηκε στο βήμα κάποια κυρία με σπασμένα ελληνικά για να προλογίσει τον Philip. Εκεί, αφού είπε τα καλά της λόγια για τον ποιητή, κατέληξε λέγοντας:
"Και τώρα σας παρουσιάζω έναν από τους καλύτερους ζώντες ποιητές της Αμερικής!...".

Όσο υπερβολή να είχε αυτό λόγω ευγένειας, σίγουρα είχε και την αλήθεια του.

Έτσι συναντήθηκα ξανά με τον Philip.

Με ρώτησε για το βιβλίο που μετέφρασε και του είπα ότι δεν έχω σκοπό να το εκδώσω, τουλάχιστον σύντομα. Περιέργως, δεν του έκανε εντύπωση και μου είπε ότι με καταλαβαίνει, γιατί σίγουρα γνώριζε πως το σημαντικό ήταν ότι το έγραψα. Μου είπε μάλιστα ότι θεωρεί πως τα δικά του καλύτερα ποιήματα τα έριξε στο τζάκι, όπως έχουν κάνει το ίδιο πάρα πολλοί στην ιστορία των ανθρώπων...

Ξαφνιάστηκε όταν του εξήγησα το λόγο της συνάντησής μας, που ήταν να μου μεταφράσει Καβάφη. " Όχι Καβάφη! Έχω μεταφράσει πολλούς ποιητές και έλληνες, όπως Ελύτη και Σεφέρη, αλλά Καβάφη δεν μεταφράζω".

Εγώ επέμεινα. Εκείνος συνέχισε να αρνείται. " Ο Καβάφης δείχνει να μεταφράζεται εύκολα και έχει μεταφραστεί στις περισσότερες γλώσσες. Αλλά εγώ δεν θα το κάνω. Ο Καβάφης έχει επίπεδα κρυμμένα, έννοιες κρυμμένες και ξανά κρυμμένες... Όχι δεν μπορώ... Είναι σπουδαίος ποιητής για μένα αλλά δεν θα το επιχειρήσω... Δεν είναι σωστό...

Στην προσπάθειά μου να τον πείσω, του είπα και για την δική μου εκτίμηση αναφέροντας πως επισκέφτηκα το σπίτι του, που είναι τώρα μουσείο στην Αλεξάνδρεια. Εκεί πήρα και κασέτες μαζί μου με διάφορες απαγγελίες ποιημάτων του, από διάφορους διάσημους ηθοποιούς. Τις άκουσα και δεν μου άρεσε καμία εκτέλεση. Κάποια στιγμή άκουσα τυχαία την απαγγελία του ποιήματος "Ιθάκη" από τον Σων Κόνερυ, στα αγγλικά βέβαια και ζήλεψα και θαύμασα. Άρχισα να σκέφτομαι ποιόν ηθοποιό ή κάποιον άλλον να έβρισκα, ώστε να τον πληρώσω να μου απαγγείλει ειδικά για μένα Καβάφη και να τον ηχογραφήσω. Ενώ έψαχνα μου μπήκε η σκέψη:
"Και δεν το κάνω μόνος μου; Ας μην έχω σχέση με ορθοφωνίες κλπ."
Τι ήταν να μου μπει η ιδέα; Το έκανα. Μου μπήκε όμως και μία άλλη ιδέα. Να αλλοιώσω την φωνή μου ώστε ακόμα και οι γνωστοί και οι φίλοι μου, εάν θα με ακούσουν, να μην με αναγνωρίσουν. Αυτή η αλλοίωση της χροιάς, θα έδινε και μία άλλη διάσταση στην απαγγελία. Θυμήθηκα πως, όταν ο Κόπολα ζήτησε από τον Μάρλον Μπράντο να του μιλήσει σαν τον Δον Κορλεόνε, εκείνος προκειμένου να διαφοροποιήσει την γνωστή φωνή του, έβαλε μέσα στα μαγουλά του κάτω από την γλώσσα κάτι μπαμπάκια και έτσι κατάφερε αυτό που ήθελε. Το ίδιο έκανα κι εγώ. Διάλεξα τα δεκατρία ποιήματα του Καβάφη που μου άρεσαν περισσότερο και τα ηχογράφησα μόνος μου. Την Ιθάκη χρειάστηκε να την απαγγείλω πενήντα δύο φορές. Αυτή την τελευταία κράτησα σαν σωστή.

Τα είπα όλα αυτά στον Philip καθώς και αρκετά άλλα, με την ελπίδα να τον καταφέρω, αλλά εκείνος με λύπη του μου αρνήθηκε οριστικά.

Δεν μου έμεινε παρά να θαυμάσω το μεγαλείο του γι' αυτή του την απόφαση!
Ήταν κάτι ακόμη στα όσα πολλά και πάρα πολλά για την αξία του Καβάφη.
Ένας ποιητής, να μην τον μεταφράζει από εκτίμηση και θαυμασμό!

Όμως συνέβη αυτό που δεν περίμενα. Ύστερα από μία εβδομάδα μου τηλεφώνησε ο Philip και μου είπε ότι επειδή με είδε πολύ στενοχωρημένο, αποφάσισε να ενδώσει και να μεταφράσει ένα ποίημα του Καβάφη. Μόνον ένα. Έπρεπε να επιλέξω.

Εκείνη την περίοδο είχα τελειώσει τον ζωγραφικό πίνακα-εικονογράφηση των κεριών του Καβάφη. Ήταν η αφορμή για να του ζητήσω χωρίς δισταγμό:

"Τα κεριά".

Ο Philip ήρθε στην Αθήνα ύστερα από δέκα ημέρες, με την μετάφραση των "Κεριών" στα αγγλικά. Μου είπε ότι του 'βγήκε' πολύ καλά και με ευχαρίστησε που επέμεινα να το κάνει.
Μου ζήτησε μάλιστα την άδεια να κρατήσει και αυτός το αρχείο της μετάφρασης!

Και εγώ του απάντησα ότι ο Καβάφης ανήκει σε όλους...

Δημήτρης Βίκτωρ / Μάιος - 2013