Η ρίζα της ανθρώπινης συμπεριφοράς

«Η ρίζα της ανθρώπινης συμπεριφοράς βρίσκεται στην πίστη και στην επιλεκτική αγάπη που δημιουργεί και το επιλεκτικό μίσος»

Η συγκεκριμένη ρήση συνοψίζει έναν από τους πλέον αμφίδρομους άξονες της ανθρώπινης ύπαρξης: την πίστη και την αγάπη, που μπορούν να αναδείξουν ό,τι καλύτερο, αλλά και ό,τι χειρότερο, κρύβεται μέσα μας. Η έννοια της “επιλεκτικής αγάπης” υπονοεί ταυτόχρονα έναν φραγμό απέναντι σε όσους δεν συμπεριλαμβάνονται σε αυτό τον “κύκλο εμπιστοσύνης”, και ανοίγει τον δρόμο για το “επιλεκτικό μίσος”, μια στάση πιο καταστροφική αλλά, συχνά, πηγάζουσα από τα ίδια ψυχολογικά και κοινωνικά θεμέλια.

Η πίστη δεν περιορίζεται σε θρησκευτικά ή μεταφυσικά πλαίσια. Μπορεί να εννοηθεί ως εμπιστοσύνη σε αξίες, σε ανθρώπους, σε συστήματα ιδεών ή ακόμα και στον ίδιο μας τον εαυτό. Είναι η κινητήριος δύναμη πίσω από πολλές πράξεις, καθώς μας ωθεί να δρούμε με βάση αυτά που θεωρούμε “αληθινά” ή “ορθά”.

Στις ανθρώπινες ομάδες, η πίστη καθορίζει τις “πτυχές ταυτότητας”: Ανήκουμε σε μια ομάδα επειδή μοιραζόμαστε κοινές αντιλήψεις, πολιτισμικές αξίες ή θρησκευτικές πεποιθήσεις. Αυτό ενισχύει τη συνοχή της ομάδας, αλλά ταυτόχρονα δημιουργεί και διαχωριστικές γραμμές με άλλες.

Η πίστη προσφέρει σιγουριά και σταθερότητα σε έναν κόσμο αβεβαιότητας. Μέσα από την εμπιστοσύνη σε κάτι ανώτερο ή σε ένα κοινό ιδανικό, νιώθουμε ότι η ύπαρξή μας έχει νόημα. Ωστόσο, εκεί όπου ριζώνει βαθιά η πίστη, συχνά εμφανίζεται και η τάση να απορρίπτουμε αυτό που την αμφισβητεί, οπότε αρχίζει ο μηχανισμός της “επιλεκτικής” συσχέτισης με τους άλλους.

Η αγάπη θεωρείται από πολλές θρησκείες και φιλοσοφικά ρεύματα η ανώτερη αρετή. Τι συμβαίνει όμως όταν η αγάπη αυτή δεν είναι καθολική, αλλά επιλεκτική;

Από τη φύση μας, τείνουμε να δείχνουμε εντονότερα τα αισθήματά μας σε όσους αισθανόμαστε κοντά. Η οικογένεια, οι στενοί φίλοι, οι σύντροφοι, οι ομοϊδεάτες λειτουργούν ως πυρήνες στους οποίους δίνουμε προτεραιότητα. Το συναίσθημα της ασφάλειας μάς οδηγεί να προστατεύουμε αυτούς που ανήκουν στον “κύκλο” μας.

Αν όμως ο κύκλος αυτός γίνει πολύ στενός ή δυσμενώς ορισμένος, όποιος μένει εκτός μπορεί να θεωρηθεί αδιάφορος ή ακόμα και “εχθρικός”. Έτσι, αντί η αγάπη να είναι γέφυρα, γίνεται τείχος, διαχωρίζοντας εμάς από τους “άλλους”. Η ρίζα αυτής της διάκρισης βρίσκεται στη βαθύτερη πεποίθηση ότι “δικός μας” είναι μόνο εκείνος που σκέφτεται ή ζει όπως εμείς.

Όταν η πίστη μας και η αγάπη μας στήνουν τείχη γύρω μας, το επόμενο βήμα – κάποτε αθέλητο, άλλοτε συνειδητό – είναι να βλέπουμε με αντιπαλότητα όσους βρίσκονται έξω από αυτά. Εδώ γεννιέται το επιλεκτικό μίσος.

Σε μια κοινωνική δομή, η αίσθηση του “ανήκειν” συνοδεύεται και από την αίσθηση του “διαφορετικού” ή “ξένου”. Όταν η ταυτότητά μας χτίζεται αποκλειστικά πάνω σε μία πίστη ή μία ιδεολογία, και ορθώνουμε τείχη γύρω μας, τότε εκείνοι που διαφωνούν ή αμφισβητούν τα πιστεύω μας αντιμετωπίζονται σαν απειλή. Αυτό το αίσθημα απειλής πυροδοτεί την εχθρότητα.

Όσο περισσότερο επενδύουμε σε μια πίστη, τόσο πιο δύσκολο είναι να δεχτούμε ότι υπάρχει εναλλακτική οπτική. Έτσι, το μίσος συνήθως εμφανίζεται ως “φυσική” συνέπεια της προσπάθειας να προστατεύσουμε την ταυτότητά μας. Η επιλεκτική αγάπη επομένως μπορεί να γίνει ο προθάλαμος της απέχθειας προς ό,τι διαφέρει από τον δικό μας τρόπο σκέψης ή ζωής.

Η δήλωση για τη ρίζα της ανθρώπινης συμπεριφοράς μπορεί να μοιάζει απαισιόδοξη, όμως αποτυπώνει μια πραγματικότητα που συναντάμε σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Εναπόκειται στο άτομο αλλά και στην ευρύτερη κοινωνία να διευρύνει τους ορίζοντές του και να μετατρέψει την “επιλεκτική αγάπη” σε μια πιο ανοιχτή και ανεκτική στάση.

Εάν αναγνωρίσουμε ότι ο “κύκλος” μας δεν είναι παρά μια κατασκευή της αντίληψης, μπορούμε να καλλιεργήσουμε την ικανότητά μας να ταυτιζόμαστε με ανθρώπους που φαινομενικά δεν ταιριάζουν στα “πρότυπά” μας. Η ενσυναίσθηση σπάει τους φραγμούς του επιλεκτικού μίσους.

 Η πίστη, αντί να είναι ένα κλειστό δόγμα, μπορεί να παραμένει ανοιχτή στην αμφισβήτηση. Η “ζωντανή” πίστη, που ξέρει να ακούει, να μαθαίνει και να προσαρμόζεται, παύει να αισθάνεται ότι απειλείται από τη διαφορετικότητα.

Πολλές φιλοσοφικές και θρησκευτικές παραδόσεις καλούν σε μια αγάπη οικουμενική, που δεν αναγνωρίζει σύνορα φυλής, θρησκείας ή κοινωνικής θέσης. Αυτή η διεύρυνση είναι ένα συνεπές μονοπάτι προς την υπέρβαση των συγκρούσεων που προκύπτουν από την επιλεκτική αγάπη και το μίσος.

Η ανθρώπινη συμπεριφορά είναι πράγματι βαθιά συνδεδεμένη με όσα πιστεύουμε και με το πώς “εκφράζουμε” την αγάπη μας σε ορισμένες ομάδες ή πρόσωπα. Όμως, όσο παραμένουμε εγκλωβισμένοι σε μια πίστη που ορίζει αποκλειστικές “ζώνες” αγάπης, τόσο αφήνουμε περιθώριο στην απέναντι πλευρά: το επιλεκτικό μίσος.

Η πρόκληση για τον άνθρωπο είναι να αναγνωρίσει πως πίσω από κάθε κλειστή πίστη και κάθε επιλεκτική αγάπη κρύβεται ο φόβος του “διαφορετικού” και του “άγνωστου”. Αν μπορέσουμε να μετατρέψουμε τον φόβο σε γνώση και κατανόηση, θα ανοίξει ο δρόμος προς μια πίστη που δεν χωρίζει, αλλά ενώνει, και μια αγάπη που δεν είναι αποκλειστική, αλλά πανανθρώπινη. Είναι η στιγμή που η ρίζα της συμπεριφοράς μας παύει να γεννά διχασμό και γίνεται δημιουργική δύναμη που μας φέρνει πιο κοντά, αντί να μας απομακρύνει.

Δημήτρης Βίκτωρ