ΠΕΡΙ ΝΟΗΜΑΤΟΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ

«Η ζωή ρέει μεταξύ πόνου και ανίας. Το να χασκογελάς για να ξεχνάς την ανία δεν έχει νόημα. Το να πονάς δημιουργώντας έχει νόημα»

Το απόφθεγμα αυτό φωτίζει τον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης: το δίπολο ανάμεσα στην κενότητα της ανίας και στη δυναμική του μόχθου. Η ζωή δεν είναι ούτε αδιάκοπη χαρά ούτε αδιάκοπη δυστυχία· κυλά σαν παλινδρόμηση ανάμεσα στην πλήξη και στον κόπο, και το ερώτημα είναι αν θα μείνουμε παθητικοί θεατές ή αν θα δώσουμε σχήμα στο βίωμά μας.

Η ανία είναι η εμπειρία του κενού. Δεν πρόκειται απλώς για αδράνεια, αλλά για αίσθηση απουσίας σκοπού, για μια ψυχική άπνοια. Όταν δεν υπάρχει πρόβλημα να λύσουμε ή στόχος να κατακτήσουμε, το πνεύμα βυθίζεται σε ακινησία. Στη σημερινή εποχή, συνηθίζουμε να καλύπτουμε αυτό το κενό με πρόχειρες απολαύσεις: ταχύρρυθμη διασκέδαση, εφήμερο χιούμορ, συνεχή κατανάλωση εικόνων. Όμως το «χασκογέλιο», όπως το ονομάζει το απόφθεγμα, δεν είναι πραγματική λύση· είναι λήθη που δεν γεμίζει το εσωτερικό κενό.

Αντίθετα, ο πόνος – εδώ με την έννοια του μόχθου, του κόπου και της προσπάθειας – μπορεί να αποτελέσει κινητήρια δύναμη. Ο μόχθος μάς υπενθυμίζει τα όρια και τις δυνατότητές μας. Όταν κοπιάζουμε, όταν ιδρώνουμε για κάτι, όταν παλεύουμε με αντιστάσεις, τότε γεννιέται η ανάγκη για δημιουργία. Σε κάθε φιλοσοφική παράδοση, ο μόχθος θεωρείται σπόρος μεταμόρφωσης: από την αρχαία τραγωδία, όπου ο ήρωας λυτρώνεται μέσα από τον αγώνα, έως τη νεότερη σκέψη που βλέπει στην προσπάθεια το αληθινό πεδίο ελευθερίας.

Να «πονάς δημιουργώντας» σημαίνει να μετουσιώνεις τον κόπο σε πράξη, να μετατρέπεις την τριβή με το δύσκολο σε έργο που αφήνει ίχνος. Η δημιουργία γεννιέται μέσα από τον μόχθο, γιατί μόνο εκεί όπου υπάρχει αντίσταση αναδύεται η δυνατότητα υπέρβασης. Ο κόπος δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά η γέφυρα που μας βγάζει από την ανία και μας οδηγεί σε μια βαθύτερη εμπειρία νοήματος.

Έτσι, η δημιουργία δεν αφορά μόνο την τέχνη ή την επιστήμη· αφορά κάθε προσπάθεια να δώσουμε μορφή σε κάτι που πριν ήταν ανείπωτο. Μέσα από τον μόχθο, ο άνθρωπος παύει να είναι παθητικός δέκτης της μοίρας και γίνεται φορέας νοήματος. Το προσωπικό βάρος μετατρέπεται σε κοινόχρηστο αγαθό, καθώς το έργο, μικρό ή μεγάλο, επικοινωνεί με τους άλλους και τους εμπνέει.

Η εύκολη φυγή της διασκέδασης μοιάζει με φάρμακο που απλώς υπνωτίζει τα συμπτώματα. Όμως η ανία επιστρέφει, γιατί δεν έχει χτιστεί κάτι αληθινό. Ο μόχθος, αντίθετα, προσφέρει ρίζες. Ο κόπος που γεννά καρπό μας επιτρέπει να σταθούμε απέναντι στον χρόνο όχι ως καταναλωτές στιγμών, αλλά ως δημιουργοί νοήματος.

Το να «πονάς δημιουργώντας» δεν σημαίνει εξιδανίκευση της οδύνης· σημαίνει αποδοχή ότι ο μόχθος είναι αναπόσπαστο στοιχείο της ύπαρξης. Ό,τι αξίζει κοστίζει κόπο· κι αυτός ο κόπος, αντί να μας εξαντλεί, μπορεί να γίνει πηγή ελευθερίας και πληρότητας. Εκεί όπου άλλοι βλέπουν βάσανο, ο δημιουργός βλέπει αφορμή.

Σ’ έναν κόσμο που ταλαντεύεται ανάμεσα στην κενότητα της ανίας και στην ψευδαίσθηση της εύκολης χαράς, το απόφθεγμα μας θυμίζει ότι ο δρόμος της δημιουργίας περνά από τον μόχθο. Όχι για να δοξαστεί ο πόνος, αλλά για να μετατραπεί σε έργο με διάρκεια. Έτσι, ο άνθρωπος παύει να χάνεται σε κενές απολαύσεις και βρίσκει την ουσία: ο χρόνος γίνεται γόνιμος, και η ζωή αποκτά βάρος και νόημα.

Δημήτρης Βίκτωρ