«Η Δικαιοσύνη και το Δίκαιο είναι τυχαίες στιγμές στον χωροχρόνο του ανθρώπου και της ανθρωπότητας»

Η ρήση αυτή φέρνει στο προσκήνιο μια ριζοσπαστική οπτική σχετικά με την ανθρώπινη προσπάθεια να διαμορφώσει ηθικούς και νομικούς κανόνες. Συνήθως, θεωρούμε το δίκαιο και τη δικαιοσύνη ως αμετάβλητες, θεμελιώδεις έννοιες, που αντικατοπτρίζουν τον “ορθό” τρόπο οργάνωσης και απόδοσης ευθυνών σε μια κοινωνία. Ωστόσο, αν μελετήσουμε την ιστορία, διαπιστώνουμε ότι η αντίληψή μας για το δίκαιο και τη δικαιοσύνη δεν είναι στατική. Αντιθέτως, μεταβάλλεται ανάλογα με τις κοινωνικές συνθήκες, τις ιστορικές συγκυρίες, τις εξουσιαστικές δομές και τις ανθρώπινες ανάγκες.

Στην αρχαία Ελλάδα, για παράδειγμα, η δικαιοσύνη συνδεόταν πρωτίστως με την ηθική τάξη όπως την αντιλαμβάνονταν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης. Σε εκείνο το πλαίσιο, το «δίκαιο» καθοριζόταν από μια κοσμική και φυσική ισορροπία, όπου το άτομο έπρεπε να δρά σύμφωνα με την αρετή (τον «ορθό λόγο»), και η κοινωνία μπορούσε να διατηρείται σε αρμονία όταν κάθε πολίτης εκπλήρωνε το «φύσει» χρέος του. Στη μεσαιωνική Ευρώπη, όμως, η έννοια του δικαίου έπαιρνε χρώμα θεολογικό. Δηλαδή, η δικαιοσύνη ήταν ό,τι εναρμονιζόταν με το θείο σχέδιο, και το κοσμικό δίκαιο θεωρούνταν έκφραση του θεϊκού νόμου. Αργότερα, δόθηκε έμφαση στα ατομικά δικαιώματα, στον διαφωτισμό και στις δημοκρατικές αξίες που πηγάζουν από το αξίωμα της «αυτονομίας του ανθρώπου». Έτσι, κάθε εποχή αναδεικνύει διαφορετικές πτυχές της έννοιας του δίκαιου, εστιάζοντας σε ό,τι θεωρεί πρωταρχικής σημασίας για τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής και της ηθικής τάξης.

Αν λοιπόν δεχτούμε ότι η δικαιοσύνη και το δίκαιο αναδύονται ως «τυχαίες στιγμές στον χωροχρόνο», αυτό υποδηλώνει ότι η ύπαρξή τους δεν είναι δεδομένη ή αυτονόητη, ούτε εξασφαλισμένη από κάποια υπερβατική πηγή. Αντιθέτως, είναι το απόσταγμα ενός ιστορικού πλαισίου, όπου συγκρούονται και συμφιλιώνονται πολιτικές επιδιώξεις, πολιτισμικές αντιλήψεις και ανθρωπολογικές ανάγκες. Οι νόμοι και οι θεσμοί που θέτουμε σε ισχύ δεν αντανακλούν απαραίτητα μια «αιώνια», αμετάβλητη τάξη, αλλά περισσότερο αποτελούν εκφάνσεις της εκάστοτε ανθρώπινης κατάστασης. Είναι, κατά μία έννοια, προϊόντα συμβατικών συμφωνιών, οι οποίες μπορούν να αναθεωρηθούν ή να καταργηθούν, όταν οι ιστορικές ανάγκες και οι αξίες μετατοπιστούν.

Παράλληλα, το γεγονός ότι οι στιγμές δικαιοσύνης είναι «τυχαίες» δε μειώνει την ουσιαστική τους αξία. Κάθε φορά που επιτυγχάνουμε μια πράξη δικαιοσύνης, έστω και παροδική, προχωρούμε το ανθρώπινο πνεύμα ένα βήμα πιο πέρα. Αυτές οι παροδικές και συχνά εύθραυστες συγκυρίες εμβαθύνουν την ηθική μας συνείδηση και αφυπνίζουν την ανάγκη για περαιτέρω διεκδίκηση και επέκταση του δικαίου. Η διαρκής ενσυναίσθηση και η αλληλεγγύη που αναδύονται κάθε φορά που “δένει” η κοινωνική συνοχή γύρω από μια ιδέα δικαιοσύνης, δείχνουν την ανθρώπινη δυνατότητα να κατανοούμε τον Άλλον και να οργανωνόμαστε συλλογικά προς όφελος του κοινού καλού.

Υπό αυτό το πρίσμα, το απόφθεγμα μας καλεί σε μια πιο ταπεινή και συνάμα πιο δημιουργική ματιά. Μας υπενθυμίζει ότι καμία αντίληψη περί δικαίου δεν είναι τόσο απόλυτη, ώστε να μην μπορεί να αμφισβητηθεί ή να τροποποιηθεί. Επιπλέον, τονίζει την ευθύνη μας να είμαστε σε εγρήγορση: να αναγνωρίζουμε ότι η ιστορική τυχαιότητα και οι συγκυρίες μπορούν να αμφισβητήσουν, να διαστρεβλώσουν ή και να διαγράψουν το αίσθημα δικαίου. Έτσι, όταν διαπιστώνουμε αδικίες, καλούμαστε να καινοτομήσουμε και να αναζητήσουμε καινούριους δρόμους, ώστε να αναγεννάμε ξανά εκείνες τις «τυχαίες στιγμές δικαιοσύνης», γιατί ακριβώς σε αυτές κρίνεται η ανθρωπιά και η ηθική αντοχή μιας κοινωνίας.

Δημήτρης Βίκτωρ