«Μην υποστηρίζεις με πάθος τις φήμες, επειδή εκφράζουν την ιδεολογία σου και το θυμικό σου. Το πιθανότερο είναι να κάνεις λάθος»
Το πάθος αποτελεί κινητήρια δύναμη του ανθρώπου· μάς ωθεί
να δημιουργήσουμε, να αγωνιστούμε, να καινοτομήσουμε. Ωστόσο, αυτό το πάθος
μπορεί να εξελιχθεί σε δηλητήριο όταν στρέφεται προς τη στείρα υποστήριξη
φημών, άκριτα και δίχως την απαραίτητη διερεύνηση. Οι φήμες τρέφονται από το
θυμικό μας: επιβεβαιώνουν εκείνα που ήδη πιστεύουμε, παίζουν με τον φόβο μας,
αυξάνουν την καχυποψία και τη μισαλλοδοξία. Έτσι, δημιουργείται ένας φαύλος
κύκλος: οι φήμες ενισχύουν τις στερεοτυπικές μας απόψεις, κι εμείς τις υποστηρίζουμε
με μεγαλύτερη θέρμη γιατί νομίζουμε ότι επιβεβαιώνουν την κοσμοθεωρία μας.
Οι φήμες βασίζονται σε αφηγήσεις οι οποίες συχνά έχουν
αλλοιωθεί από προϋπάρχουσες προκαταλήψεις ή κρυφές σκοπιμότητες. Όταν τις
αποδεχόμαστε τυφλά επειδή ταιριάζουν με τις ήδη διαμορφωμένες ιδεολογικές μας
θέσεις ή κινητοποιούν το θυμικό μας, είναι εύκολο να πέσουμε θύματα της ίδιας
της προσωπικής μας προκατάληψης. Σε αυτή την περίπτωση, η λογική σκέψη
παραμερίζεται, προκειμένου να επικρατήσει ένα συναίσθημα «δικαίωσης» της στάσης
μας. Όμως αυτή η δικαίωση μπορεί να είναι απλώς η αντανάκλαση ενός αμφίβολου,
μη επιβεβαιωμένου αφηγήματος
Από την αρχαιότητα, ιστορικά παραδείγματα μάς δείχνουν
πώς ψεύδη και διαστρεβλώσεις κατέστρεψαν όχι μόνο ανθρώπους, αλλά και βασίλεια
ολόκληρα. Διάφοροι λαοί εκδιώχθηκαν, θρησκείες διώχθηκαν, πολιτισμοί
καταστράφηκαν από ανυπόστατες κατηγορίες. Από την εκστρατεία δυσφήμησης
εναντίον συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων, μέχρι και την αξιοποίηση προπαγάνδας
από αυταρχικά καθεστώτα, το μοτίβο επαναλαμβάνεται: οι ψεύτικες ειδήσεις
πείθουν τις μάζες ευκολότερα από τις δύσκολες αλήθειες. Με τον ίδιο τρόπο, στη
σημερινή ψηφιακή εποχή, η ταχύτητα μετάδοσης μιας φήμης πολλαπλασιάζεται
εκθετικά. Μέσα σε ελάχιστα λεπτά, μια ανυπόστατη είδηση μπορεί να ταξιδέψει στα
πέρατα του κόσμου και να φυτέψει ζιζάνια εκεί που πριν επικρατούσε η λογική και
η ψυχραιμία.
Στον σύγχρονο κόσμο της άμεσης
πληροφόρησης και της υπερπληροφόρησης, οι φήμες διασπείρονται με πρωτοφανή
ταχύτητα, συχνά συνοδευόμενες από συναισθηματική φόρτιση. Έχουν την ικανότητα
να επιδρούν έντονα στις πεποιθήσεις μας, ιδίως όταν συμβαδίζουν με την
ιδεολογία μας ή δικαιολογούν συναισθηματικές παρορμήσεις. Ωστόσο, αυτή η
ενθουσιώδης υποστήριξη των φημών, δίχως κριτική εξέταση ή τεκμηρίωση, εγκυμονεί
τον κίνδυνο αδικίας και προσωπικής ανεπανόρθωτης έκθεσης.
Η πιο σκοτεινή πλευρά αυτής της διαδικασίας είναι ότι,
όταν τελικά αποδειχθεί πως κάτι ήταν ψευδές, για πολλούς είναι ήδη πολύ αργά. Η
ζημιά έχει γίνει. Οι άνθρωποι που στοχοποιήθηκαν δεν επιστρέφουν ποτέ στην ίδια
θέση που βρίσκονταν πριν. Η αξιοπιστία καταρρακώνεται, οι σχέσεις ραγίζουν, η
κοινωνική συνοχή υπονομεύεται. Και βέβαια, κανείς δεν αναλαμβάνει την προσωπική
ευθύνη. Όσοι συμμετείχαν σε αυτή τη διαπόμπευση “κρύβονται” πίσω από τη
συλλογική μάζα: «Όλοι το έλεγαν, άρα δεν φταίω εγώ». Έτσι η ανηθικότητα
διαιωνίζεται, και η αλήθεια χάνεται μέσα στον ορυμαγδό των κραυγών.
Σε αυτή την κατάσταση, η πλειοψηφία μετατρέπεται σε
δικαστή που δικάζει βάσει της στιγμιαίας εντύπωσης και όχι της τεκμηριωμένης
σκέψης. Είναι γνωστό από πολλούς στοχαστές πως η πλειοψηφία δεν αποτελεί
κριτήριο ορθότητας. Μάλιστα, κλίνει προς την πιο άμεση και εύπεπτη αφήγηση:
εκείνη που κολακεύει τα ήδη υπάρχοντα πιστεύω της, που απλοποιεί περίπλοκες
καταστάσεις και αναδεικνύει εχθρούς που οφείλουν –υποτίθεται– να “τιμωρηθούν”.
Όμως εδώ ακριβώς έγκειται η ατομική ευθύνη, ώστε να δει ο
κάθε ένας πέρα από την συναισθηματική του φόρτιση και τον εγωισμό του, να
αμφισβητήσει κριτικά τις πληροφορίες που λαμβάνει, ακόμα και όταν αυτές
επιβεβαιώνουν τη δική του κοσμοθεωρία. Μόνο έτσι είναι δυνατό να διακοπεί η
διασπορά του ψέματος και να τορπιλιστεί ο κύκλος της άλογης μισαλλοδοξίας.
Αυτό το κείμενο απευθύνεται σε όσους διαδίδουν φήμες,
είτε από ημιμάθεια, είτε από κακεντρέχεια, είτε από υποταγή στη μάζα, χωρίς να
αναλογιστούν τις συνέπειες. Γιατί δυστυχώς, ο κόσμος αλλάζει όχι μέσα από
αληθινές ιδέες, αλλά και μέσω του ψεύδους που αποκτά υπόσταση όταν υιοθετηθεί
από αρκετούς ανθρώπους. Και το αποτέλεσμα; Αδικαίωτοι νεκροί, τσακισμένες
κοινωνικές δομές, γενιές ολόκληρες που μαθαίνουν να ζουν με τον φόβο και τα
απλοϊκά τους κλισέ.
Η ανθρώπινη κοινωνία τείνει να εκλαμβάνει
οποιαδήποτε αδικία, μια φυσική καταστροφή ή ένα δυστύχημα, ως ένδειξη βαθιάς
ηθικής απόκλισης. Έτσι, όταν κάποιος υποστηρίζει μια αβάσιμη φήμη που
καταρρίπτεται εκ των υστέρων, γίνεται συνένοχος στο ψεύδος. Ακόμα κι αν υπήρξε
αγαθός σκοπός (π.χ. ευαισθησία σε ένα κοινωνικό ζήτημα), η επιπόλαια
αντιμετώπιση μιας πληροφορίας καταλήγει στην ανηθικότητα με ολέθρια
αποτελέσματα για τους μη ενόχους. Με
αυτόν τον τρόπο, η απώλεια της αξιοπιστίας μπορεί να αποβεί μοιραία για τη φήμη
του ατόμου που κατηγορήθηκε αδίκως.
Μπροστά σε αυτόν τον κίνδυνο, μία είναι η εσωτερική
εντολή που καλούμαστε να ακολουθήσουμε: Να αμφισβητούμε τις “πληροφορίες” που
μας γεμίζουν πάθος και εύκολη πειθώ. Να εξετάζουμε τα δεδομένα, ακούγοντας την
φωνή της λογικής, να επιζητούμε την αλήθεια χωρίς εμπάθειες και ιδεοληψίες, όσο
σκληρή κι αν είναι. Γιατί η αλήθεια, σε αντίθεση με το ψέμα, μπορεί να μας
βοηθήσει να χτίσουμε έναν κόσμο δικαιότερο, πιο ανθρώπινο και ουσιαστικότερα
ελεύθερο. Και τούτο οφείλουμε να το πράξουμε, αν επιθυμούμε το πάθος μας να μην
καταλήγει όπλο καταστροφής, αλλά δύναμη δημιουργίας.
Δημήτρης Βίκτωρ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου