Η ΕΝΤΡΟΠΙΑ ΤΟΥ ΘΥΜΙΚΟΥ

 «Όσο πιο σύνθετο φαίνεται ένα γεγονός τόσο πιο απλά πρέπει να σκέφτεσαι για την ανάλυσή του»

Στη φιλοσοφική αναζήτηση της αλήθειας, υπάρχει μια διαχρονική τάση του ανθρώπου να περιπλέκει την κατανόηση των γεγονότων. Ιδίως όταν ένα γεγονός φαντάζει εξαιρετικά σύνθετο, ο νους μας συχνά παγιδεύεται σε ένα λαβύρινθο εξηγήσεων, αιτιών και σκοπιμοτήτων. Ωστόσο, ο συλλογισμός ότι «όσο πιο σύνθετο φαίνεται ένα γεγονός, τόσο πιο απλά πρέπει να σκέφτεσαι για την ανάλυσή του» αποτελεί μια φιλοσοφική θεμελίωση της διαύγειας έναντι της υπερβολικής νοητικής φόρτισης.

Η ανάγκη να αποδοθεί ευθύνη, να βρεθούν αιτίες και να δοθεί νόημα σε τραγικά γεγονότα οδηγεί συχνά στη δημιουργία μιας ασταμάτητης ροής αφηγήσεων και ερμηνειών, πολλές από τις οποίες εξυπηρετούν συμφέροντα ή απλώς αποτελούν προϊόντα θυμικού φορτισμού. Όμως, η πραγματικότητα υπακούει σε απλούς κανόνες: ένα λάθος που οδηγεί σε μια καταστροφή δεν χρειάζεται να επενδυθεί με θεωρίες συνωμοσίας ή πολιτικές σκοπιμότητες. Η αναζήτηση σύνθετων δικαιολογιών είναι στην ουσία μια διανοητική απόπειρα να μετατεθεί η ευθύνη σε μια αφηρημένη συλλογικότητα, αντί να αποδοθεί εκεί που ανήκει.

Ο φριχτός χαρακτήρας ενός δυστυχήματος δεν εξαλείφεται ούτε με εξιδανικεύσεις ούτε με περίπλοκες αφηγήσεις. Το να αποδεχθεί κανείς ότι ένας και μόνο σταθμάρχης δεν έκανε σωστά τη δουλειά του ίσως είναι δυσάρεστο, αλλά είναι η πιο απλή και λογική εξήγηση. Όλες οι άλλες προσπάθειες είτε διαμορφώνονται για να εξυπηρετήσουν συμφέροντα είτε προέρχονται από την ανάγκη του ανθρώπου να αρνηθεί την ευθύνη του μεμονωμένου ατόμου και να τη διαχέει στο αόριστο κοινωνικό σύνολο.

Η Οχλοποίηση του Όχλου και η Εντροπία του Θυμικού:

Εδώ, εισερχόμαστε σε μια βαθύτερη διάσταση της ανθρώπινης ψυχολογίας. Ο όχλος δεν λειτουργεί λογικά. Η οχλοποίηση, ως φαινόμενο, είναι μια διαδικασία κατά την οποία η ατομική σκέψη υποχωρεί μπροστά στη συλλογική υστερία. Ο θυμός, η θλίψη και η ανάγκη για απόδοση ευθυνών γίνονται οι κινητήριες δυνάμεις ενός ανεξέλεγκτου συναισθηματικού χάους – μιας εντροπίας του θυμικού που οδηγεί τους ανθρώπους στην υπερβολή, την υπεραπλούστευση, αλλά και την παραπλάνηση.

Η εντροπία, στη φυσική, αναφέρεται στη σταδιακή αύξηση της αταξίας σε ένα σύστημα. Αντίστοιχα, στην ανθρώπινη σκέψη και την κοινωνική δυναμική, η εντροπία του θυμικού αντιπροσωπεύει τη διάλυση της λογικής ανάλυσης μπροστά στο συναισθηματικό φορτίο των γεγονότων. Είναι ακριβώς αυτή η δυναμική που οδηγεί στην οχλοποίηση του όχλου: μια συλλογική παρεκτροπή από την ψυχρή λογική προς το θυμικό παραλήρημα.

Η ιστορία είναι γεμάτη από τέτοιες στιγμές. Από τις δημόσιες εκτελέσεις στη μεσαιωνική Ευρώπη μέχρι τις πολιτικές διώξεις και τις μαζικές εξεγέρσεις, η ανάγκη του όχλου να βρει ένα εύκολο εξιλαστήριο θύμα έχει αποτελέσει μοτίβο επαναλαμβανόμενο. Όταν μια κοινωνία λειτουργεί στη βάση της εντροπίας του θυμικού, η αναζήτηση της αλήθειας παραμερίζεται προς όφελος της συγκινησιακής εκτόνωσης.

Για να κατανοήσει κανείς σωστά τα γεγονότα, πρέπει να μπορεί να διακρίνει την αλήθεια από τις υπερβολές που δημιουργεί το συλλογικό θυμικό. Ο δρόμος προς αυτή την κατεύθυνση είναι η απλότητα. Δεν πρόκειται για αφέλεια, αλλά για μια πειθαρχημένη προσέγγιση της λογικής, όπου κάθε στοιχείο εξετάζεται χωρίς συναισθηματική φόρτιση.

Η σκέψη πρέπει να διατηρείται όσο το δυνατόν πιο καθαρή, ακολουθώντας έναν πυρήνα βασικών αρχών:

Η απλούστερη εξήγηση είναι συνήθως η σωστή:
Αυτό είναι γνωστό ως η αρχή του Οκάμ, που υποστηρίζει ότι δεν πρέπει να προσθέτουμε περιττές υποθέσεις αν μια απλή εξήγηση αρκεί.

Η συναισθηματική φόρτιση δεν είναι επιχείρημα:
Η οργή και η απογοήτευση μπορεί να είναι φυσιολογικές αντιδράσεις, αλλά δεν αποτελούν εργαλεία ορθολογικής ανάλυσης.

Η απόδοση ευθύνης πρέπει να είναι σαφής:
Αν η ευθύνη είναι ατομική, δεν έχει νόημα να αναζητούμε αφηρημένες ή πολιτικές θεωρίες που τη διαχέουν.

Η τραγωδία, η αδικία και το ανθρώπινο λάθος είναι αναπόφευκτα στοιχεία της ύπαρξης. Το ζήτημα δεν είναι να δημιουργούμε διανοητικές παγίδες που αποσπούν από την ουσία, αλλά να παραμένουμε πιστοί στην αρχή της απλής σκέψης μπροστά στη σύνθετη πραγματικότητα. Η εντροπία του θυμικού θα συνεχίσει να θρέφει την οχλοποίηση του όχλου, εκτός αν η συνειδητή και ψύχραιμη ανάλυση αποτελέσει εργαλείο μας απέναντι στην παραμόρφωση των γεγονότων.

Η ιστορία έχει δείξει πως η μαζική παράνοια γεννιέται όταν η λογική υποτάσσεται στο συναίσθημα. Όποιος θέλει να σκεφτεί καθαρά, πρέπει να μάθει να βλέπει την αλήθεια απαλλαγμένη από τις σκιές της συναισθηματικής εντροπίας.

Δημήτρης Βίκτωρ